ەرسىنالى سۇلتان ۇلى
بازار مەن باسەكە ارقىلى بارلىققا كەلگەن سەرىكتىكتەردىڭ قىزمەت وتەۋى ەلەكترون داۋىرىنە قادام باستى. سونىمەن بىرگە،ول ءبىر ءبولىم ادامداردىڭ عانا يگىلىكتەنەتىن يگىلىگى بولماستان،تەتىگىن بىلگەندەردىڭ جەمىسىن كورە الاتىن تەكشەسىنە اينالدى. ءبىر كەزدە ادامداردىڭ سەرىكتىك قۇرىپ كاسىپورىن اشۋ ارمان ەدى. ال، ەندى ول دا قوعامنىڭ قاجەتى. پارتيا، ۇكىمەتتىڭ ءتيىمدى ساياساتتارىنىڭ ارقاسىندا رەالدىققا اينالدى. از ۇلت دارىندىلارى دا كاسىپورىن قۇرىپ ءوز الدىنا يگىلىك تىكتەي باستادى. بۇل از ۇلت رايوندارىنىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىندا بۇرىن بولىپ كورىلمەگەن قوزعاۋشى كۇش. ۇلتىمىزدان شىققان ءبىر ءبولىم دارىندىلار ەلىمىزدەگى تۋىسقان ءار ۇلت حالقىنىڭ قۇرعان كاسىپورىندارىنىڭ جانە شەتەلدەگى وزىق كاسىپورىنداردىڭ تاجىريبەسىن وزىنە اينا ەتىپ،بازار سىندى قيان-كەسكى ورتادان وزىندىك دارالىعى بار سەرىكتىك قۇردى. ارينە بۇل بىزدەگى دارىندىلاردىڭ بازاردىڭ «سيقىرلى كۇشىن» سەزىنىپ،سوعان بەيىمدەلە باستاعاندىعىنىڭ ايعاعى. وندا بازارداعى سيقىرلى كۇش نە؟ بازار نەگە كوپ ادامدى باۋراۋ قۋاتىنا يە؟ بازار نەگە كوپ ادامداردىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قىزمەت ەتىپ،كاسىپكەرلەردىڭ ىنتاسىن ۇشتاۋىنا،قۇلشىنعان سايىن قۇلشىنا تۇسۋىنە جىگەر سيلايدى؟ ارينە بۇل بازاردىڭ سۋبيەكتيۆ جاقتا ءوز پايداسىن، وبيەكتيۆ جاقتا باسقانىڭ پايداعا كەنەلۋىن كوزدەگەن ساۋداگەرلەردىڭ ءوز مۇددەسىن قۋۋمەن بىرگە، جالپى قوعامنىڭ بايلىعىنىڭ كوبەيۋىنە ەسە قوسىپ،سول ارقىلى قوعامنىڭ العا باسۋىن تەزدەتەتىنى اقيقات. «كاسىپورىن + دارىندى + سەلبەستىك» تۇرعىسىنان قاراعاندا كاسىپورىن _ قابىلەتتى بايلىققا اينالدىرۋداعى ەڭ جاڭا ءتاسىل. دەي تۇرعانمەن دە دارىندى سەلبەستىگى كاسىپورىننىڭ اعالاپ العا شىعۋىنداعى جانە قوعامعا قوماقتى ۇلەس قوسۋىنداعى بىردەن-ءبىر دانەكەر سانالادى. ال،كاسىپورىنشىلار ءوز كوڭىلىنە ءۇمىت-ارماندارىن ۇيالاتقاندار ءارى ونى رەالدىققا اينالدىرا الاتىن ادامدار. ا ق ش ستانفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساۋدا ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى گارز سالور: «كاسىپورىنشىنىڭ ماقساتى _ بۇرىن بەلەڭ بەرمەگەن تيپتەر ارقىلى بايلىقتى قايتادان قۇراپ شىعۋ» دەيدى. مۇنداعى بايلىقتى اشۋداعى تيپ ارينە كاسىپورىن دارىندىلارى بايقاعان ادامداردىڭ قاجەتىنەن شىعاتىن،ادامدار تالاسا-تارماسا ساتىپ الاتىن جاڭا بۇيىمدى بايقاۋ،بايقالعان ءوتىمدى تاۋاردى بازارعا شىعارۋعا دانەكەر بولۋ دەگەن ءسوز. وسى تۇرعىدان ويلاعاندا ۇلتتىق رايوندارداعى ۇلتتىق كاسىپورىنداردىڭ ەلىمىز بازارىنان عانا ەمەس،حالىقارالىق بازاردان ورىن تەبۋى مەن ۇلتتىق رايونداردىڭ بايلىق قاينارىن اشۋدا تاپتىرماس وراي مەن دامۋدى دارىندىلار ارقىلى تولىق يگەرۋى زاڭدى قۇبىلىس. ەندى ءبىز قۇرعان سەرىكتىك (كاسىپورىندارىمىز) ارقىلى بايلىق قاينارىن اشۋعا قالاي شىعار جول ىزدەيمىز؟ ونى نەگە سۇيەنىپ دامىتامىز؟ مىنە، بۇل ءبىزدىڭ الدا ۋاقىتتا ىزدەنىسمىزگە تۇرتكى بولاتىن سالماقتى ساۋال. روكفلر: «مەن ءتاڭىر سيلاعان ورايعا تايانىپ ءومىر ءسۇرۋدى قالامايمىن، قايتا مەن جوسپارىم ارقىلى كەلگەن ورايعا تايانىپ ورىن يەلەيمىن» دەپتى. ءاربىر كاسىپورىنشىنىڭ ويىندا ءارى كاسىپورىن قىزمەتكەرلەرىندە وسىنداي وراي تانىمى مەن جوسپار تانىمى بولۋ كەرەك. وراي تانىمى ادامنىڭ جوسپارىن تولىق ورىنداۋداعى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىمەن ۇشتاسىپ جاتۋى كەرەك. سوندا عانا كاسىپورىننىڭ باياندى دامۋىنان ءۇمىت كۇتۋگە ابدەن بولادى.
بايلىقتىڭ سىرى ىزدەنىس ارقىلى اشىلادى دەسەك،وسى ىزدەنىس تەك ءبىر ادامنىڭ عانا ىزدەنىسى عانا ەمەس،ول بايلىق سىرىن اشۋعا قۇلشىنعانداردىڭ ىزدەنىسى. ىزدەنىس ءوزارا سەلبەستىك،ءوزارا قۇلشىنىس ارقىلى اشىلسا ءتىپتى دە قۇدىرەتتى، ءتىپتى دە ومىرشەڭ بولادى. ايگىلى باي بەل گايتىس: «باي ادامدار توسىن ورايلار مەن ەرەكشە شارت-جاعدايدى كۇتىپ وتىرمايدى،قايتا سونى جاراتادى. ولار ءوزىن تورىقتىرعان ماسەلەگە شەشىم تابۋعا قۇلشىنادى. جەڭىسكە جەتۋدى ءوزىنىڭ بورىشى دەپ بىلەدى» دەيدى. قازىر كەيبىر كاسىپورىنداردىڭ قىزمەت وتەۋ تۇرىنەن تارتىپ،ولاردىڭ دارىندى ىستەتۋ،دارىندى ارقىلى قاريدار باۋراۋىنا قاراي وتىرىپ سۇيىنەسىڭ. سونىڭ ءبىر دالەلى: «مەيىر» ينتەرنەت ساۋدا سەرىكتىگى تورابى مەن قىزمەت وتەۋ تەكشەسى قۇلجا قالاسىندا قۇرىلعان ەدى،بۇل ەلەكتروندى تەكشەدەن قازىر زات ساتىپ الاتىن الارمانداردىڭ سانى بارعان سايىن كوبەيگەن. ويتكەنى زاوۆد پەن الارماننىڭ اراسىن ەلەكتروندىق تەكشە ارقىلى تۇتاستىرىپ تۇرعان بۇل ەلەكتروندى تەكشەنىڭ قاريدارلاردىڭ قاجەتىنە قاراي زات ساتىپ الۋىنا بولادى ءارى زات ساتىپ العان قاريدارلار زاتىن قايتارسا وعاندا قوسىمشا قىزمەت وتەيدى ەكەن. قاريدارلار وسى تەكشە ارقىلى زات السا كەيبىر قاريدارلارعا اقىسز جەتكىزىپ بەرۋ،ارزان جەتكىزىپ بەرۋدەي قىزمەت وتەۋ تۇرلەرى ارقىلى جۇمىس جۇرگىزگەن. سەرىكتىك ساۋداعا ويىسقان ەكى جىلدان بەرى ەلەكتروندىق ساۋدا توراپتارىنداعى ابزال تاجىريبە ساباقتاردان تولىق پايدالانىپ قاريدار ءۇشىن قىزمەت وتەۋ تەكشە يقۋاتى مەن دارىندىلاردى ۇيىستىرۋ،توراپ،ءۇنحات تەكشەسى ارقىلى قاريدارلاردى تاربيەلەۋدەي يقۋاتى كۇشتى تەحنيكالىق قۇرالداردان تولىق پايدالانعاندىعىنىڭ ناتيجەسىندە قازىر «مەيىر» ساۋدا ينتەرنەت تورابى جانە ءۇنحات توبىنداعى قازاق جاستارىنان تىس ءار ۇلت جاستارىنىڭ نازارىن ينتەرنەت ساۋدا ورتالىعى بىردەن باۋراپ وتىر. ينتەرنەت تورابى مەن ءۇنحات تەكشەسىنىڭ حانزۋ،قازاق تىلدەرىندە جۇرىلۋىنە ەرەكشە مۇمكىندىك جاراتقان. ولار، ءبىر جاعىنان «مەيىر» ينتەرنەت ساۋدا تورابى بىزگە نە ءۇشىن كەرەك؟ «مەيىر» ينتەرنەت ساۋدا تورابى مەن ءۇنحات توبى ارقىلى قاريدارلاردىڭ اۋەسىن قالاي قوزعاپ، ولاردى اقاۋسىز ءارى حاۋىپسىز ساۋدامەن شۇعىلدانۋىنا مۇمكىندىك جاراتۋعا بولادى؟ دەيتىن تاقىرىپتا ءوزارا تالقى جۇرگىزىپ، ءار اپتادا ساعاتتىق ساباق سويلەۋ،قاريدارلارمەن پىكىر الماستىرۋ ارقىلى ولارعا ءبىر-بىرلەپ توراپ ارقىلى ساۋدا جاساۋدىڭ ابزالدىلىعىن،قولايلىلىعىن ءتۇسىندىرىپ ساۋدامەن اينالىساتىندارعا ەرەكشە تەكشە ازىرلەگەن.
«ۇيرەنۋ + تەكشە + سەلبەستىك» بۇل ارينە،تاجىريبەگە باي تابىس جولىندا تالپىنعانداردىڭ قازىرگى داۋىردەگى دۇرىس نىساناسى،مۇنان ساۋدا ىستەۋگە قىزىعۋشىلار ءوزىن الۋەتتەندىرەدى ءارى ساۋدا جاساۋعا تاربيەلەنۋشىلەردى دۇرىس ساۋدا تانىمى، تارتىمدى تەحنيكالىق بىلىمدەرمەن سۋسىنداتادى. وسى ورتا ارقىلى بىلمەگەندەر سۇراۋ فورماسى ارقىلى سۇراپ ۇيرەنۋگە،ال بىلگەندەرى قاريدارلاردىڭ سۇراعان سۇراۋىنا ىجداعاتپەن جاۋاپ بەرەدى. مۇنداي كاسىپورىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىپتىك ءبىلىمىن تەرەڭدەتىپ قانا قالماستان،سەلبەستىك دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ورتاق ءتۇسىنىسۋ،ورتاق ۇيرەنۋ ارقىلى تابىستان تەڭ يگىلىكتەنۋ ەكەنىن تۇسىندىرەدى. مۇنان سىرت،ماقساتىڭ ارەكەتىڭە ساي بولسىن،سوندا عانا قاريداردىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن ءارى قاريدار ارقىلى سەرىكتىككە سەنىمدىلىك جاعىنان سەرپىن سيلاۋىڭا بولادى.
ءتۇيىن ءسوز: كاسىپورىندى دامىتۋدىڭ ورايى قاشاندا ەشكىمدى دە كۇتكەن ەمەس،قايتا ول كاسىپورىندى گۇلدەندىرۋگە نيەتتەنگەن ادامداردىڭ ماقساتى مەن ارەكەتىنەن تۋىندايدى. ءبىر ماقسات ءۇشىن باتىلدىقپەن جۇمىس ىستەپ،قيىندىقتى جەڭىپ،ورايدى مىقتى يگەرگەندەر عانا تاڭعاجايىپ ناتيجەگە جەتە الادى.
رەداكتورى: جازيرا قاجىكەن قىزى
تورابىمىزدان ماقالا كوشىرەتىن بولساڭىز ، توراپ اتىن بەرىپ قويۋدى ۇمىتپاڭىز، بولماسا زاڭدىق جاۋاپكەرلىگىن قۋزاستىرامىز.
مسالى: «تارباعاتاي اقپارات تورابىنان» الىندى.