الداعى تاڭىڭ ارايلى سەنىڭ، اقادىر

   كۇمىس ماڭدايىن كۇن سۇيگەن ەڭسەلى ەرەنقابىرعا تاۋىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىنداعى قاراعايلى قاپتالىنىڭ ەتەك جاعى جازىلا كەلىپ، داۋىلدى كۇنگى تەڭىز تولقىنىنداي وركەشتەنىپ سوزىلىپ جاتقان بىدىرماق ادىرعا اينالادى.  وسىناۋ وركەشتەپ جاتقان «تەڭىز تولقىنىنا» سۇعىنا كىرەر بولساڭ، بىدىرماق  ادىر اراسىنداعى قولاتتى قۋالاي قونىستانعان وتىزشاقتى وتباسى بار. مىنە بۇل ساۋان اۋدانى شيگوبي قالاشىعىنىڭ اقادىر قىستاعى. بۇرىن بارماعان ادامعا تاسپاداي تارتىلعان اسفالت جول بولماسا، تاۋىپ بارۋ دا قيىن سەكىلدى،ويتكەنى قىستاق ادىر اراسىندا بولعاندىقتان،   الىستان كوزگە شالدىعۋى مۇمكىن ەمەس    ەدى، تاياعاندا بارىپ قاداۋ- قاداۋ اعاشتار مەن كوككە بوي سوزعان قىزىل تۋ وسىندا تىرشىلىك تىنىسى بار ەكەنىن ۇعىندىرادى. 

    اقادىر قىستاعى شيگوبي قالاشىعىنىڭ ورتالىعىنان 15 كيلومەتر شالعاي شىعىس وڭتۇستىك جاعىنداعى تاۋ بوكتەرىنە ىرگە تەۋىپ، مال شارۋاشىلىعىن نەگىز ەتكەن بايىرعى قىستاق. كورەر كوزگە وتىزشاقتى عانا وتباسى بولعانىمەن، بۇل قىستاقتا حانزۋ، قازاق، حۇيزۋ قاتارلى ءۇش ۇلتتان قۇرام تاپقان 329 وتباسى، 902 جان سانى بار بولىپ، «قىزىل وتىرىقتاندىرۋ ءتۇيىنى»، «ساۋان اراسان جولى جاعالاۋى» قاتارلى ورىندارعا بولەك- بولەك ورنالاسقان قونىستانۋى بىتىراڭقى، باسقارۋعا قولايسىز قىستاقتاردىڭ  ءبىرى ەكەن. سوندىقتان دا  تومەن كىرىستى وتباسى 30 دان  اساتىن، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى «كەدەي قىستاق» دەگەن «قالپاقتى» ميلىقتاتا كيگەنىنە ۇزاق بولعان اتى شۋلى كەدەي قىستاق ەدى. قىستاقتا پايدالانۋعا ءتيىستى جەر اۋماعى 8989 مۋ بولىپ، مۇنىڭ ىشىندە، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ يگىلىگىنە بەرىلگەنى 5807 مۋ، قىستاقتىڭ ەكونوميكالىق جەرى 3182 مۋ، ال جايىلىم اۋماعى 320 مىڭ مۋ بولسا دا قونىستانۋ شارت- جاعدايىنىڭ ناشارلىعىنان شارۋالاردىڭ كىرىسى ماردىمسىز بولىپ كەلگەن   ەدى. جۋىق جىلداردان بەرى پارتيانىڭ مالشىلاردى وتىرىقتاندىرۋ ساياساتىنىڭ جەبەۋىندە قىستاقتان 80 وتباسى، قىستاق ورتالىعىنان 28 كيلومەتر شالعايداعى «قىزىل وتىرىقتاندىرۋ تۇيىنىنە»  وسى عاسىردىڭ باس شەنىندە   كوشىپ بارىپ ىرگە تەبەدى. الايدا باسقارۋدىڭ كەمەلدى بولماۋىنان تاۋ اڭساعىش مالشى قاۋىم جاز بولسا تاۋعا اڭسارى اۋىپ، ءداستۇرلى مال باعۋمەن، ەگىن ەگۋدەن ىرگەسىن اۋلاققا سالا الماي كەلگەن ەكەن. مىنە، وسىنداي سەبەپتەردەن اقادىرلىقتار ەكونوميكالىق جاقتا ەڭسە كوتەرە الماي-اق قويادى. جۋىق جىلداردان بەرگى  قىستاققا تۇسكەن  قىزمەت اترەتتەرىنىڭ كەلۋىنە ىلەسە اقادىرلىقتاردىڭ تۇرمىسى وڭالۋعا بەت الادى. 

   بۇرىنعىسىن ايتپاعاندا، بيىل جىل باسىندا تارباعاتاي ايماقتىق جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ پۋنكتىنىڭ ورىنباسار باستىعى دالەلحان وسپان ۇلى اترەت باستىعى، ايماقتىق ورتالىق قان سكلاتىنىڭ ورىنباسار باستىعى حۋ چياڭ ورىنباسار اترەت باستىعى بولىپ، ەكى ورىننان بەس كادر وسى اقادىر قىستاعىنا تۇسەدى. ولار كەلە سالىپ قىستاق كەڭسەسىنىڭ قورعان داۋالىن جانە قىزمەت اترەتىندەگىلەر مەن قىستاق كادرلارى جاتاتىن جاتاقحانالاردى رەتتەپ جاساۋ ءۇشىن ەلۋ مىڭ يۋان قارجىنى قولعا كەلتىرىپ،قىستاق ورتاسىن جاقسارتتى.  ودان سوڭ قىستاقتاعى بارلىق وتباسىنىڭ تەلەفون نومىرلەرىن تىزىمدەپ، جالپى وتباسىلارىن قامتىعان 300  ادامدىق «ءۇنحات شوعىرىن» قۇرىپ،قىستاقتاعى بۇقارا جاعداي ايتاتىن جانە تۇرعىندارعا قاتىستى  ءتۇرلى جۇمىستاردى ۇقتىراتىن تاماشا بايلانىس تەكشەسىن ازىرلەيدى. قىزمەت اترەتىندەگىلەر جاعداي ۇعىسۋ بارىسىندا قىستاقتاعى اۋىز سۋ قۇرىلعىلارى كونەرگەندىگى سەبەپتى كەيدە بىرنەشە اپتاعا دەيىن  سۋ توقتاپ، تۇرعىندار الىستان سۋ تاسىپ ىشەتىندىگىن كورگەن سوڭ ون مىڭ يۋان قاراجات شىعارىپ سۋ جولدارىن جوندەيدى ءارى وسى اۋىز سۋ قۇبىرى مەن سۋسىڭبەيتىن توعان جوندەۋ،جول جاعالاۋلارىنا كوشە شىراعىن ورناتۋ، سونداي-اق شيپاحانا قۇرىلىسىن سالۋ ءۇشىن 500 مىڭ يۋان نىسان قارجىسىن قولعا كەلتىرەدى.  الدا 60 شارشى مەترلىك شيپاحانا قۇرىلىسى سالىنىپ، قىركۇيەك ايىنان باستاپ ىسكە قوسىلادى ەكەن.  ولار وسىنداي ناقتى ءونىمدى جۇمىستار ىستەۋمەن بىرگە، ءتۇرلى تەحنيكالىق كۋرستاردى اشىپ،شارۋالاردى تەحنيكالىق جاقتان تاربيەلەپ، قىستاقتا بۇرىننان ۇستالۋى بوساڭ بولىپ كەلە جاتقان «ءۇش جيىن،ءبىر ساباق» ءتۇزىمىن كەمەلدەندىرىپ، ءار دۇيسەنبى سايىن مەملەكەت تۋىن شىعارۋ سالتىن وتكىزىپ، بۇقاراعا پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ ءتۇرلى ءتيىمدى ساياساتىن ۇگىتتەدى ءارى سىرتقا شىعىپ جۇمىس ىستەۋ ينفورماتسيالارىن  ءۇنحات شوعىرىندا جاريالاپ وتىردى، اقادىر قىستاعىنىڭ تۇرعىنى باقىت: « بۇرىن تيان-انمىن الاڭىنداعى سالتاناتتى مەملەكەت تۋىن شىعارۋ سالتىن تەلەۆيزوردان كورىپ قاتتى قىزىعىپ ارمانداۋشى ەدىك، ەندى مىنە ءوز قىستاعىمىزدا تۇرىپ- اق تۋ شىعارۋ سالتىنا قاتىناسىپ، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىزدى بەينەلەي الاتىن بولدىق، تۋ شىعارۋ سالتىنا  سەكسەننەن اسقان قاريالاردا  قاتىناسادى» دەدى.

   قازىر  قىستاق بويىنشا 110 نان استام ارتىق ەڭبەككۇش اۋدان كولەمىندەگى جاڭادان قۇرىلعان زاۆودتارعا، سالىنىپ جاتقان تاس جول قۇرىلىستارىنا جانە اۋدان كولەمىندە كومەكشى ساقشىلىققا قابىلدانعان، بۇل قىستاقتاعى جالپى جان سانىنىڭ ون پايىزدان استامىن يەلەگەن، ولاردىڭ قازىر ەڭ تومەنى  3 مىڭ يۋان،ەڭ جوعارىسى 5 تە 6 مىڭ يۋانعا دەيىن ەڭبەكاقى الىپ، وتباسى كىرىستەرىن ارتتىرعان.      بۇرىن بۇل قىستاقتاعى وقۋ الدىنداعى دايىندىق كلاس وقيتىن بالالار مەن وقۋ جاسىنداعى بالالار 15 كيلومەتر شالعايداعى قالاشىق ورتالىعىنا بارىپ وقيتىن، جاۋىن-شاشىندى كۇندەرى مەكتەپكە جەتۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولىپ، مەكتەپتەن قالۋ جاعدايى ۇنەمى كورىلەتىن، قازىر ارالىعى ءبىر جارىم كيلومەتر ارالىقتاعى كورشىلەس جولساي قىستاعىنان بالالار باقشاسى مەن باستاۋىش مەكتەپ سالىنىپ، كۇزدە وقۋ باستاعالى وتىر ەكەن، قىزمەت اترەتىندەگىلەر وقۋشىلاردىڭ مەكتەپكە بارىپ-كەلۋىنە قولايلى بولۋى ءۇشىن ارناۋلى اۆتوكولىك ءوتىنىش  ەتكەن. اقادىر قىستاعىنىڭ ءبىرىنشى شۋجيى، قىزمەت اترەتىنىڭ باستىعى دالەلحان وسپان ۇلى: «اقادىر قىستاعى اۋدان ورتالىعىنان 56  كيلومەتر، اۋىل ورتالىعىنان 15 كيلومەتر شالعاي،بىتىراندى  ورنالاسقان ءارى اۆتونوميالى رايون دارەجەلى كەدەي قىستاق، قازىر قىستاققا تۇسكەن قىزمەت اترەتىنىڭ بىرنەشە جىلعى قۇلشىنىستارىنىڭ ارقاسىندا قالاشىق بويىنشا الداعى ءۇش قىستاقتىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.  بۇل ناتيجەنى الدىڭعى كەزەكتى قىزمەت اترەتىنىڭ دە ەڭبەگىنەن بولە قاراۋعا بولمايدى. قىستاق تۇرعىندارى  بىتىراڭقى قونىستانعانىمەن، ىنتىماعى جاراسقان ءار ۇلت حالقى ءبىر- بىرىنە سەرىك بولعان تاتۋلىقتىڭ بەسىگى،‹التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى› دەگەندەي،قىستاقتاعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ورتاق قۇلشىنۋىنىڭ ناتيجەسىندە اقادىر قىستاعى ايماق دارەجەلى ۇلتتار ىنتىماعىنداعى وزات قىستاق بولىپ باعالانسا، قىستاق باستىعى تىلەۋحان  اۆتونوميالى رايون دارەجەلى ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ وزاتى بولىپ سيلاندى. جۋىقتا قىستاق تۇرعىنى ايتقاليدىڭ ءۇيى ورتەنىپ ەشتەڭەسى قالماعاندا، قالاشىق ۇكىمەت تۇراتىن شاتىر بەرسە،قىزمەت اترەتى مەن قىستاق «ەكى كوميتەتىندەگى›  جولداستار، 3000 يۋانعا تاياۋ قارجى شىعارىپ كورپە- جاستىق، قازان- وشاق، شىنى- اياقتارىنا دەيىن تولىقتاپ، ۋاقىتتىق قيىنشىلىقتان قۇتىلۋىنا قول ٷشىن بەردى، مىنە بۇل اقادىرلىقتاردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءبىر ادام قيىنشىلىققا ۇشىراسا،جابىلا جاردەم بەرەتىن تاماشا قاسيەتىنىڭ تاعى ءبىر قىرىنان ايگىلەنۋى» دەدى.

  اقادىرلىقتاردىڭ بىلتەلى شامنىڭ جارىعىنا جارىماعان الا كولەڭكەلى كەشتەرى، الدەقايدا شالعايدان سۋ تاسيتىن رازىنكە پالوندارى، كۇن جاۋسا لاي-باتپاق بولىپ جاتاتىن جولدارى بۇل كۇندە اڭىزعا ايلاندى، ەلەكتر نۇرى  ارايعا بولەپ، تاۋ بۇلاعىنىڭ ءمولدىر كاۋسارى  قۇيىلىپ، ءار وتباسىنىڭ الدىنا دەيىن اسفالت توسەلىپ، حابار بايلانىس جاعىندا ايلىق جەرمەن اپ- ساتتە تىلدەسەتىن وسىزامانعى تۇرمىس ورەسىنە قادام تاستاعان، مىنە بۇنى قىستاققا تۇسكەن قىزمەت اترەتىندەگىلەردىڭ الا كەلگەن جاڭالىعى دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى. ءيا، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى كەدەيلىكتىڭ «قالپاعىن» قىر اسىرىپ لاقتىراتىن كۇندە الىس ەمەس، الداعى تاڭىڭ بۇداندا  ارايلى بولاتىندىعىنا سەنەمىن اقادىرلىقتار، دەگەن تەبىرەنىستى كوڭىل كۇيمەن وركەشتى تەڭىز تولقىنى سەكىلدى بۇيرات ادىر قۇشاعىنان تولقىعان كوڭىل كۇيمەنەن اتتانىپ كەتىپ بارا جاتتىم.




   رەداكتورى: الماگۇل اقاتبەك قىزى
 
  تورابىمىزدان ماقالا كوشىرەتىن بولساڭىز ، توراپ اتىن بەرىپ قويۋدى ۇمىتپاڭىز، بولماسا زاڭدىق جاۋاپكەرلىگىن قۋزاستىرامىز.

  مسالى: «تارباعاتاي اقپارات تورابىنان» الىندى.