ادالبەك قۇرمان ۇلى
جوعارى مەكتەپكە ەمتيحان تاپسىرۋ بارىسىندا ادەبيەت جانە حانزۋ ءتىلى ساباعى وقۋشىلار ءۇشىن ءبىرشاما ءنومىر ۇتاتىن پاندەرى بولىپ سانالادى. الايدا، ادەبيەت ساباعىنىڭ پىسىقتاۋلارى جۇيەلى جاسالماعاندىقتان، كوپ ساندى ۇلتتىق مەكتەپتەردىڭ ادەبيەت ءپان ناتيجەلەرى تومەن بولۋ جايتتەرى بار. وسى ماسەلەنىڭ تۇرلىشە سەبەپتەرى دە بار.
1. ادەبيەت وقىتۋشىلارىنىڭ ساپاسى تومەن. ال مەكتەپ ءبىرشاما جاقسى وقىتۋشىلارعا تولىق ورتا 3-جىلدىق ادەبيەت ساباعىن ورنالاستىرماي، جەڭ ۇشىنان جالعاساتىن جاقىن وقىتۋشىلارعا بەرىپ قويادى. سونىمەن بىرگە، ادەبيەت وقىتۋشىلارىمىز ۋنيۆەرسالدىق قۋاتقا يە ەمەس. ايتالىق، شينجياڭ بويىنشا قوس ءتىل كلاس ادەبيەت وقىتۋشىلارىندا دا وسىنداي جايتتەر ءالى ساقتالىپ كەلەدى. مىندەتتەمەلى (1-5) ادەبيەت وقۋلىعىنىڭ قولدانباسى دايىن، سوعان قاراپ كوشىرىپ جاتتاپ نەمەسە وقۋشىلارعا كونىسپەگىن ءولى تۇردە وقىپ بەرەتىن وقىتۋشىلار كوپ. ال، جازۋشىلىق، قازاق ءتىلى، ادەبيەت تەورياسى سياقتى پاندەرگە كەلگەندە تۇمسىققا ۇرعانداي توقتايدى، ىزدەنىپ ۇيرەنبەيدى. سونىمەن بۇل ساباقتاردى بولىسكە سالىپ، مىندەتتەمەلى (1-5) ادەبيەت وقۋلىعىن ءبىر وقىتۋشى، قازاق ءتىلى ساباعىن ءبىر وقىتۋشى، جازۋشىلىعىن، ادەبيەت تەورياسىن جانە ءبىر وقىتۋشى الىپ، ءبىر-بىرىمەن قاتىسى جوقتاي ساباق وتەدى. ال، امالياتتا سوڭعى 3-جىلدىققا بارعاندا ەلىكتەمە ەمتيحان سۇراۋلارىن وتكەندە ءبىر وقىتۋشىعا تاستاپ بەرىپ، باسقاسى سىتىلىپ شىعا بەرەدى دە، سونىمەن جاڭاعى ءبىر بولەگىن الىپ جۇرگەن ادەبيەت وقىتۋشىسى ەمتيحان ءجۇرىستى جۇرگىزە الماي، سايكەستى جاۋاپتى وقۋشىلارعا باسپا-باس كوشىرتىپ بەرە سالادى. ونىڭ قاتە-دۇرىس، دۇرىس بولسا قالاي دۇرىس؟، قاتە بولسا قالاي قاتە دەگەنگە بارىپ جاتقان ەشكىم جوق. قويشى ايتەۋىر، ونىڭ بايىبىنا بارۋدى ويلاپ تا قويمايدى. وقۋشىلاردا نە كۇنا، وقىتۋشىدان ءبىر-ەكى رەت سۇراعاننان كەيىن وقىتۋشى قورعانىپ قاشۋ نەمەسە اشۋ شاقىرۋ سياقتى پسيحيكالىق بەينە بايقاتقان سوڭ وقۋشىدا سۋىنۋ پايدا بولىپ، ءوزىن -ءوزى تاستاپ قوياتىن جاعدايدى ءوز كوزىممەن كوردىم.
ولاي بولسا، ەلىكتەمە سۇراۋلاردى قايتكەندە ءونىمدى، جۇيەلى جۇرگىزۋگە بولادى دەگەن جونىندە ءوز تاجىريبەمدى ورتاقتاسۋدى ءجون كوردىم.
جالپى ەمتيحان قاعازى 2 بولەكتەن قۇرالادى.
1 -ەمتيحان سۇراۋى بىرەۋىن تاڭداۋ سۇراۋلارى (ەمتيحان قاعازىنداعى بەرىلىسى تومەندەگىدەي):
1. پوەزيالىق شىعارمالار تۋرالى تالداۋلاردىڭ دۇرىسى: ( )
A. «سالەم ساعان، التايىم» اتتى ولەڭدە اۆتور تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشتى سەزىمىن فيلوسوفيالىق وي تەڭىزىندە ءتورت شۋماققا جيناقتاپ، التاي تاۋىنىڭ سۋى تۇنىق، تاسى التىن، جاراتىلىستىق جاعدايىن سەزىمگە كومكەرە بەينەلەپ بەرگەن.
B. «اسقار تاۋدىڭ ولگەنى» اتتى ءبىر قازاق حاندىعى داۋىرىنە ءتان بولىپ، مۇنان جىراۋدىڭ ەلدى ەلدىككە، بىرلىككە شاقىرعان. جاڭادان قۇرىلعان حاندىقتى ىرگەسىن بەكەمدەپ، رۋحىن اسقاقتاتۋدى كوزدەگەن يدەياسى باستى ورىندى بەينەلەگەن.
C. «كىرسىز تازا اسىل تاس،
سۋ تۇبىندە جاتادى.
ءمىنسىز تازا اسىل ءسوز،
وي تۇبىندە جاتادى».
وسى شۋماق جىردىڭ قۇرىلىسىنان قاراعاندا، ءبىر شۋماق، 7-8 بۋىندى، 2 بۋناق، 2 ىرعاق، شالىس ۇيقاسپەن جازىلعان.
D. « وتىرىك شاعىم تولدى عوي،
وكىنەر ۋاقىتىڭ بولدى عوي ».
ابايدىڭ « سەگىز اياق » ولەڭىنەن الىنعان. بۇل ەكى تارماق تولىمدى ۇيقاس تۇرىندە ۇيقاسقا تۇسكەن. مۇنداعى «شاعىم» دەگەن ءسوز «ۋاقىتىم، مەزگىلىم» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى دەۋگە بولمايدى.
جوعارىداعى سۇراۋدىڭ A قاتە بەرىلىستى دۇرىستاپ ءتۇسىندىرىپ كورەلىك. «سالەم ساعان، التايىم» ماعاز رازدان ۇلىنىڭ شىعارماسى ەكەنىن ەسكەرتە كەتىپ، سۇراۋدىڭ الدىڭعى باسقى ءبولىمى دۇرىس، ال، قاتەلىگى بۇل ولەڭدە التاي تاۋىنىڭ تابيعاتى، جاراتىلىستىق ورتاسى ەمەس، قايتا اۆتوردىڭ ۇزاق جىل ايداۋدان ورالعاننان كەيىنگى تۋعان جەرگە دەگەن جۇرەك جاردى ساعىنىشى، «مادەنيەت توڭكەرىسى» سىندى قاتە ساياساتتىڭ كەسىرىنەن جانىنا جارا تۇسكەن قاتە اۋقىمدىق ءداۋىردى ارتقى كورىنىس ەتە اقىندىق ازاماتتىق اسقاق جىگەرى بەينەلەنگەن.
B. بۇل سۇراۋدىڭ دا الدىڭعى بولەگى دۇرىس. اۆتورى بۇحار جىراۋ ەكەنىن ايتا كەلىپ، سوڭعى بولەكتەگى قاتە جەرلەرى ەلدى بەرەكە-بىرلىككە شاقىرۋ ەمەس، قايتا ءومىر زاڭىنداعى پاراللەل ەكى قاعيدانى سالىستىرا بەينەلەنگەن جانە دە قالاي ادام بولۋ جونىندەگى ادەبي يدەيانى دارىپتەگەنىن تۇسىندىرگەن.
C. سۇراۋىنداعى اسانقايعىنىڭ بۇل ولەڭىنىڭ قۇرىلىسىنا تالداۋ بارىسى قاتە بەرىلىس جاساعان. بۇل ولەڭ شالىس ۇيقاس ەمەس، كەزەكتى ۇيقاس. ال شالىس ۇيقاس جوعارىداعى ماعاز رازدان ۇلىنىڭ «سالەم ساعان، التايىم» اتتى ولەڭى. ال كەزەكتى ۇيقاس دەگەنىمىز 1-، 3-تارماقتارى ۇيقاسىپ كەلەدى دە، 2-، 4-تارماقتارى ۇيقاسپاسا دا بولادى.
D. بۇل سۇراۋىمىز دۇرىس سۇراۋ. سولاي دا دۇرىستىعىن تولىقتاي تۇسىندىرۋگە بولادى. ايتالىق، ولەڭدەگى « شاعىم » دەگەن ءسوز «ۋاقىتىم، مەزگىلىم» دەگەن ءسوز ەمەس (دۇرىس)، ال، ونىڭ بەرەتىن دۇرىس ماعىناسى «وتىرىك شاعىم» دەگەندەگى «شاعىم» ءسوزى «ارىز، جالا حات» نەمەسە «وتىرىك ارىز-ارمان، جالا حات، جولداما» دەگەن ماعىنادا بەرىپ تۇرعانىن ناقتىلى جۇيەلى ءتۇسىندىرۋ ءتيىس.
ەميتحان قاعازدىڭ 2-بولەگى بوس ورىن. بۇل بولەكتە قازاق حالقىنىڭ سالت - ءداستۇرىن نەگىز ەتە وتىرىپ تولتىرىلادى. بۇندا دا وقىتۋشىنىڭ جالپى ءبىلىم قابىلەتىنىڭ ۋنيۆەرسال بولۋىن شارت ەتەدى.
ال، ورتاسىندا 3-، 4-، 5-سۇراۋلاردا ەستە ساقتاۋ، بايىمداۋ، تالداۋ سىندى ءۇش باسقىشتا وقىتۋشى وتە قاعىلەز، ءدال، دۇرىس جاۋاپ قايتارۋعا بوي ۇرادى. بايىمداۋ، تالداۋ سۇراۋلار بۇل كوبىنەسە زاتتاردىڭ جاۋابى ءبىر عانا بولادى. سىڭار جاقتىلى جاۋاپ بەرۋدەن ساقتانىپ، قايتا پاراللەل جاۋاپ قايتارۋ ءادىسى بويىنشا جاۋاپ قايتارسا ءتىپتى جاقسى بولار ەدى.
ماقالامىزدىڭ سوڭعى بولىمىندەگى سۇراۋىندا جازۋشىلىق ءبولىمى، ياكي ماقالا جازۋ كەزەڭى. كوبىنەسە ءبىز ماتەريال نەگىزىندە ماقالا جازىپ كەلەمىز. مۇنداعى شارتى بايىمداۋ ماقالاسى بولۋ شارت. ءبىزدىڭ ەسكەرەتىنىمىز ءار وقۋشىلاردىڭ ماقالانى قانشالىق دارەجەدە جازا الاتىنىن باقىلاپ بولعان سوڭ، مىناداي ءۇش ءتۇرلى بايىمداۋ ماقالا جازۋ ءادىسىن ۇيرەتسە ۇتىمدى ءادىس بولار ما ەكەن دەپ ويلايمىن.
1. بايىمداۋ ماقالاسىندا دالەل-سيتات ارقىلى، مىسال ارقىلى تۇجىرىمدى وي قورىتۋ.
2. ماقالادا دانالاردىڭ جاقسى سوزدەرى، ماقال -ماتەل، ءومىر قاعيداسىنداعى تۇجىرىمدى وي قورىتىندىنى وقىتۋشى وقۋشىعا جاتتاتۋ.
3. بۇل تۇردەگى بايىمداۋ ماقالانى ءبىرشاما ادەبيەت ساباعىندا جاقسى، جازۋشىلىققا اۋەس وقۋشىلارعا بەرىلگەن ماتەريال نەگىزىندە جەكە ءوز كوزقاراسىن ءومىر زاڭدىلىقتارىنا سىڭىرە وتىرىپ، ءتىل شەبەرلىگىن كوتەرە ءوز يدەياسىن ءار ابزاتىستا تۇجىرىمدى وي قورىتۋ ارقىلى بەينەلەپ جازسا ءتىپتى تاماشا ماقالا بولار ەدى (مۇندا ماقالا شارتتارى ەسكەرىلەدى).
سايىپ كەلگەندە، ادەبيەت وقىتۋشىسى ءبىلىم مەن قابىلەتتى جيناعان ۋنيۆەرسال، قاجىرلى، تاباندى، جاسامپازدىق قۋاتقا يە، ۇلت ۇرپاقتارىنا كۇيىنەتىن، جان اشىر بولسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەمەكشى، «ۇرپاق قامى _ ۇلت قامى» عوي، اعايىن!
رەداكتورى: الماگۇل اقاتبەك قىزى
تورابىمىزدان ماقالا كوشىرەتىن بولساڭىز ، توراپ اتىن بەرىپ قويۋدى ۇمىتپاڭىز، بولماسا زاڭدىق جاۋاپكەرلىگىن قۋزاستىرامىز.
مسالى: «تارباعاتاي اقپارات تورابىنان» الىندى.